R. Coolsaet, Terroristen zijn amateurs

In Vrede zij met u, zuster vertelt Chris De Stoop het waargebeurde en intrieste verhaal van Muriel Degauque die vier jaar geleden haar fifteen minutes of fame kende toen zij als eerste westerse zelfmoordterroriste het nieuws haalde bij een zelfmoordaanslag in Irak. 38 was ze. Chris De Stoop geeft de jihadi-terrorist een gezicht en wat blijkt? Het gaat om een bijna banaal, want heel alledaags verhaal. De personages die worden opgevoerd, zijn mensen van vlees en bloed, mijlenver verwijderd van het beeld van de gestaalde superterrorist, een beeld dat zo vaak wordt opgehangen in media en officiële verklaringen.

Marc Sageman, een Amerikaans collega die terrorisme niet in de boeken, maar in Afghanistan en de straten van New York heeft bestudeerd, zei ooit: ‘Zoek de verklaring voor het gedrag van een terrorist niet in wat hij denkt, maar in hoe hij zich voelt.' Het verhaal van Muriel Degauque, haar man, Issam Goris, en hun vriendenkring is het verhaal van een groep mensen die zich slecht in hun vel voelen, zich verloren voelen in de samenleving en op zoek zijn naar zichzelf.

Het terrorisme- en radicaliseringsonderzoek heeft de afgelopen jaren sterk de nadruk gelegd op de factor ‘zoeken naar identiteit'. Wat zuigt Muriel en haar vriendengroep naar de orthodoxe versie van de islam? Duidelijkheid, onwrikbare waarheden, een simpele wereld met goed en kwaad, zoals De Stoop schrijft — wat elke sekte biedt aan ontwortelde mensen, die hun omgeving niet meer de baas kunnen. In een snel veranderende wereld raken samenlevingen soms de draad kwijt en worden individuen zeer gevoelig voor de lokgroep van simpele verhalen — het salafisme voor de ene, rechtsnationalisme voor de andere. Beide bieden immers hetzelfde basisrecept aan: een wereld opgedeeld in ‘wij' en ‘zij', waardoor schijnbare orde wordt aangebracht in een wanordelijke wereld.

Muriel Degauque en haar echtgenoot vinden in de islam een weg om hun groezelige achtergrond achter zich te laten, te overstijgen. Ze bouwen een eigen islam uit, cut and paste. Ze pikken er de fatwa's uit die hun passend lijken en verzoenen een orthodoxe leer met facetten van de volksislam. In ‘hun' islam vinden ze beiden een nieuwe familie. In haar zwarte nikab verschanst Muriel zich tegen de buitenwereld.

Maar een salafist is nog geen terrorist. Een salafist is nog het beste te vergelijken met een getuige van Jehova, een ultraorthodoxe jood of een evangelisch christen. Het verhaal van Muriel maakt duidelijk wat het verschil is tussen religieuze en politieke radicalisering. Dat lijkt mij een cruciaal onderscheid dat in de media, noch in terrorismestudies, laat staan in de politiek naar waarde wordt geschat. Het eerste heeft alles te maken met zoeken naar identiteit. Het tweede wordt geboren uit gevoelens van woede en aangedaan onrecht. Als woede omslaat in blinde wraak en de strijd tegen het onrecht uitmondt in een wereldbeeld waarin toekomstige slachtoffers niet langer mensen van vlees en bloed zijn, maar enkel nog karikaturen, is iemand al een heel eind op het pad dat politieke radicalisering doet uitmonden in terrorisme.

De herhaalde nadruk op de vriendenkring in Muriels verhaal is niet toevallig. Het is intussen bekend in de terrorismestudies dat een vriendenkring een cruciale omgeving is voor de radicalisering van een individu — veel belangrijker dan ideologie of godsdienst. Een kring van gelijkgezinden stroomlijnt de individuele zelfradicalisering van zijn leden, schakelt alternatieve visies uit, stimuleert bij de leden de neiging om alle schuld bij de samenleving te leggen. Groepssolidariteit helpt om toekomstige slachtoffers te ontmenselijken en onderdrukt bij individuele leden de neiging om zich te onttrekken aan het politieke radicaliseringsproces.

Groepsdynamiek

Het is binnen zulk een groepsdynamiek dat een persoonlijke gebeurtenis een individu doet kantelen van een terrorist van het woord naar een terrorist van de daad. Voor de ene is die trigger een relatie met zijn vriendin die afspringt, voor Muriel is dat het overlijden van haar broer, voor een derde is het zijn moeder die hem aan de deur zet, waarop hij beslist naar Bagdad te gaan.

En daarmee zijn we beland bij de vraag die het terrorismeonderzoek — en het politionele werk — al heel lang achtervolgt: waarom wordt iemand terrorist, terwijl iemand anders, die in precies dezelfde omstandigheden is opgegroeid, dit pad niet opgaat? Wat maakt dat de ene broer een terroristenleider wordt en de andere een rokkenjager in Thailand?

Het verhaal van Muriel Degauque eindigt intriest. Zij belandt uiteindelijk zelfs niet bij zielsverwanten, maar bij een groepje ex-militairen en Saddamaanhangers, die de ‘gekken uit België' maar al te graag inzetten als kanonnenvoer: in een geflopte aanslag waarbij alleen Muriel het leven laat, terwijl haar man (dankzij Belgische inlichtingen) wordt gedood nog voor hij aan een aanslag toe is.

Haar verhaal staat in schril contrast met de vaak gehoorde doemscenario's, onheilsberichten en hyperbolen over Al-Qaeda en het internationaal terrorisme. Het illustreert hoe Osama bin Ladens grote project op een mislukking is uitgelopen. In plaats van de moslimwereld in opstand te brengen tegen afvallige regimes en tegen het westen, is het verworden tot een patchwork van zelfradicaliserende amateurs die, hoe gevaarlijk ze ook mogen zijn, in het westen en in de moslimwereld snel aan het afglijden zijn tot wat ze in werkelijkheid zijn, een marginaal verschijnsel — het lot van elke terrorismegolf in het verleden.

Dit is een ingekorte versie van de inleiding die Rik Coolsaet gisteren gaf bij de voorstelling van het boek.

‘Vrede zij met u, zuster' verschijnt bij De Bezige Bij.

RIK COOLSAET Wie? Hoogleraar internationale politiek (UGent) en lid van de ‘Expert Group on Violent Radicalisation' van de Europese Commissie. Wat? De typische terrorist is geen gestaalde professional. Waarom? De meeste zijn gewoon op zoek naar orde in een chaotische wereld.